Met mmmonk.be, een digitaal platform, ontsluiten we maar liefst 820 unieke middeleeuwse manuscripten uit de abdijen van Sint-Baafs, Sint-Pieters (Gent), Ten Duinen (Koksijde) en Ter Doest (Lissewege). Het project in samenwerking met de Openbare Bibliotheek Brugge, het Grootseminarie Ten Duinen Brugge en het bisdom Gent brengt collecties van over de hele wereld samen in één virtuele bibliotheek. Het digitale platform is een wereldprimeur en biedt zowel professionals als een breed erfgoedpubliek de kans om de eeuwenoude manuscripten en verluchte boeken digitaal te raadplegen en tot in de kleinste details te bewonderen.
Van encyclopedieën tot humanistische en antieke teksten
Vanaf hun prille ontstaan in de vroege middeleeuwen bouwen de vier abdijen aan hun boekenverzameling. In de abdijscriptoria gingen monniken aan het werk om teksten te kopiëren en te verluchten. Daarnaast verwierven ze boeken via schenkingen en hun uitgebreide netwerkcontacten. In de vijftiende eeuw spelen enkele bibliofiele abten een belangrijke rol in de uitbreiding van het boekenbezit van de abdijen. Abt Filips I Conrault van de Sint-Pietersabdij (1444-1471), abt Jan Crabbe van Ten Duinen (1457-1488), abt Hendrik Keddekin van Ter Doest (1478-1491), en abt Raphaël de Mercatellis van de Sint-Baafsabdij (1478-1508) staan bekend als bibliofielen en mecenassen.
De manuscripten die je op mmmonk.be vindt, dateren uit de 6de tot de 16de eeuw. Het gaat niet enkel om religieuze teksten, maar om een brede waaier aan filosofisch-theologische, juridische en medische werken, wetenschappelijke werken en geschriften van humanistische en klassieke auteurs. De abdijen waren immers niet alleen centra van spiritualiteit, maar ook van intellectuele studie. Hun uitgebreide en veelzijdige bibliotheken speelden een belangrijke rol in de cultuur- en kennisoverdracht in de middeleeuwen in het Westen.
De boeken en handschriften zijn stuk voor stuk uniek, en worden volgens hele strikte regels bewaard. Wie ze wil inkijken, moet daarvoor nu naar de bibliotheek zelf komen, en kan de handschriften enkel onderzoeken mits motivatie én toestemming. Mmmonk ontsluit in die zin deze unieke collectie, zodat wetenschappers, studenten, onderzoekers maar ook geïnteresseerden en liefhebbers ze vrij kunnen lezen en bekijken.
Zicht vanuit de tuin op de Sint-Pietersabdij Gent
Monastiek erfgoed in de Boekentoren
Het verhaal van de erfgoedcollecties van de Boekentoren begint met de confiscaties van klooster- en andere bibliotheken in het zog van de Franse Revolutie.
De monastieke bibliotheekcollecties van de Gentse Sint-Pieters en Sint-Baafsabdij zijn van een uitzonderlijke rijkdom. Beide, vaak rivaliserende abdijen, waren het hele Ancien Régime door de grootste en machtigste abdijen van het Graafschap Vlaanderen. Eeuwenlang waren ze een spil in het economische leven en speelden ze een cruciale rol in de verspreiding van kennis. Een indrukwekkende bibliotheek was inherent aan het verhaal van deze abdijen.
Niet minder dan 32 van de uit deze monastieke collecties afkomstige en in de Boekentoren bewaarde stukken zijn ondertussen officieel erkend als Topstuk van de Vlaamse Gemeenschap. Behoudens de manuscripten uit de bibliotheek van abt Raphaël de Mercatellis (±1437 – 1508) betreft het ook een aantal prachtige muziekhandschriften (gradualen en antifonaria) met Gregoriaanse muziek die in de afgelopen jaren ook intensief gerestaureerd werden in samenwerking met de Vlaamse Topstukkenraad.
Fragment uit het Liber Floridus
Een traditie van samenwerken
In 2017 dienden de Universiteitsbibliotheek Gent, Historische Huizen Gent (waaronder de Sint-Pietersabdij), de vzw In Monte Blandinium (vriendenvereniging van de Sint-Pietersabdij) en de Dienst Stadsarcheologie Gent een projectaanvraag in bij de provincie Oost-Vlaanderen, getiteld ‘Naar een ontsluiting van Oost-Vlaams monastiek erfgoed’.
In dit voortraject werd geïnvesteerd in de digitalisering van alle in Gent bewaarde codices door het scan-atelier van de Boekentoren. Het ging om 37 middeleeuwse handschriften uit vier verschillende collecties (Universiteitsbibliotheek Gent, Bisdom Gent, STAM en de Arme Claren). De beelden hiervan werden in de online catalogus van de Universiteitsbibliotheek opgenomen en bovendien ook via IIIF aangeboden voor verder onderzoek en hergebruik.
Bedoeling was een groot stuk monastiek erfgoed van de Sint-Pietersabdij duurzaam te ontsluiten via een aantal bestaande websites en platformen en de nieuwe mogelijkheden van IIIF.
Met het Oost-Vlaams project als vertrekbasis, kon in 2019 het Mmmonk erfgoedproject starten, getrokken door de West-Vlaamse collega’s van de Openbare Bibliotheek Brugge. Samen met de andere projectpartners werd een bijzonder boeiend traject gelopen dat leidt tot de lancering van een rijk gevulde website die de kostbare Middeleeuwse manuscripten van de abdijen Ter Doest, Ter Duin, Sint-Pieters en Sint-Baafs na al die eeuwen herenigt.
Mmmonk betekende vooral de verdieping van een bijzonder aangename samenwerking tussen erfgoedbibliotheken, met wie we dezelfde open visie delen rond de waarde van de rijke Vlaamse erfgoedcollecties. We brachten voor dit project (elk vanuit onze sterktes) expertise en ervaring samen en leerden bij over het potentieel van ons bibliothecair erfgoed, over restauratie en digitalisering van middeleeuwse handschriften, IIIF en uitwisselbaarheid.
IIIF: een digitale innovatie
Om de MMMonk manuscripten te bekijken is er gewerkt met IIIF, International Image Interoperability Framework. Een digitaal innovatief systeem om gedigitaliseerde erfgoedbeelden op een duurzame manier te bewaren en uit te wisselen.
IIIF werkt met zogenaamde ‘manifesten’ die geschreven zijn in een computerscript. Zo’n manifest bevat naast het beeld ook alle metadata (vb. datering, locatie, onderwerp,…). Met mmmonk.be willen de projectpartners niet alleen innovatief onderzoek op de monastieke manuscripten stimuleren, maar ook de erfgoedsector informeren over toepassingen van beelduitwisseling, en erfgoedorganisaties aanmoedigen om IIIF in te zetten.
IIF laat toe dat de gedigitaliseerde documenten in een context kunnen worden gepresenteerd, zoals in dit geval rond een thema, samen met erfgoed dat in andere instellingen wordt bewaard. Iets wat niet alleen de bibliotheekmedewerker kan, maar ook de gebruikers toelaat om zelf de data te exploreren, contexten te bouwen, te annoteren,…
Een detailbeeld in de Universal Viewer
Mmmonk inspireert
Mmmonk is er niet enkel voor onderzoekers en erfgoedprofessionals. De prachtig geïllustreerde handschriften zijn ook voor kunstenaars vandaag een bron van inspiratie. Jonge Brugse en Gentse kunstenaars lieten zich inspireren door de teksten, randversieringen, miniaturen en initialen.
Maar ook lagereschoolkinderen kijken met verwondering naar de teksten, de bloemen, dieren of grappige wezentjes in de kantlijn, de versierde initialen en miniaturen. Er werd door Bibliotheek Brugge kant-en-klaar lesmateriaal voorbereid.
Mmmonk School
Mmmonk School biedt een interdisciplinair praktijkgericht programma over middeleeuwse Vlaamse manuscripten. De lessen zijn online, gratis, en open voor iedereen, waarbij experts een inleiding geven bij de belangrijkste concepten, methodes en vaardigheden uit hun discipline.
De lessen uit 2022 en 2023 zijn hier te herbekijken.
De Boekentoren beheert een van de grootste erfgoedcollecties van de Lage Landen.
De Boekentoren bewaart meer dan zesduizend handschriften, van kostbare, verluchte manuscripten uit de middeleeuwen tot eenexemplarige typoscripten uit de twintigste eeuw. Bijna tweeduizend handschriften kunnen online geconsulteerd worden.
Kranten en tijdschriften zijn periodieke publicaties. Naast tal van iconische tijdschriften bevat de erfgoedcollectie een rijk krantenbezit. Van de oudste kranten uit de Nederlanden tot studentenalmanakken, van koloniale pers tot frontblaadjes.
De ‘Section Gantoise’ werd in 1872 ingericht. Het is een verzameling waarin alle stukken terechtkomen die verband houden met Gent. Handschriften, drukken, iconografische stukken, tot complete privéverzamelingen vormen het papieren geheugen van de stad.
'Drukken' omvat de collectiestukken die uitgegeven werden door middel van de boekdrukkunst. We maken een onderscheid tussen ‘oude’ en ‘moderne’ drukken (na 1830). De Boekentoren telt een 700-tal incunabelen, en meer dan twee miljoen moderne drukken.
De Galerij bevat alle collectieprofielen met een museaal karakter. Het gaat om stukken met een iconografische waarde zoals prenten, foto’s, tekeningen, schilderijen, plannen, affiches, porseleinkaarten, numismatische stukken en kaarten.
Efemera, vliegende bladen, pièces volantes. Verzameld door Ferdinand vander Haeghen op intensieve wijze vormen de losbladige stukken een imposante, alfabetisch gerangschikte variacollectie die het dagelijkse verleden als geen ander documenteert.
Sinds de stichting in 1797 trekt de universiteitsbibliotheek archiefschenkingen aan door haar culturele uitstraling. De Boekentoren beschikt daardoor over honderden archieven van kunstenaars, professoren en culturele verenigingen.